Verslag Socratische Landdag: Omgekeerde wereld, de politiek luistert en het publiek spreekt

Over een socratisch gesprek met een binnen- en buitenring

Dorien Brunt, Andert Loman en Saskia van der Werff

“Ik zat in de buitenring en voelde me gefrustreerd. Ik had het gevoel alsof ik er voor spek en bonen bij zat. Het was moeilijk om mijn aandacht bij het gesprek te houden, die gleed weg door het gebrek aan participatie. Toch zie ik mijn frustratie niet als iets negatiefs. Het laat me merken wat het betekent om een keer niets te kunnen zeggen en alleen te moeten luisteren. Ik noem dit authentieke frustratie.” (Deelnemer aan de Publieke dialoog, georganiseerd tijdens de Socratische Landdag¹)

De frustratie waaraan deze deelnemer aan de publieke dialoog uiting geeft, is ongetwijfeld herkenbaar voor wie ooit in een raadzaal op een publieke tribune heeft plaatsgenomen. Het is een frustratie die ook toehoorders van een publiek debat kunnen voelen. Burgers die bijvoorbeeld een gemeenteraads- of parlementaire vergadering bijwonen, worden geacht stil te zijn. In het huidige politieke klimaat, waarin spreken het wint van luisteren, gun je deze ervaring ook aan eenieder die het voor het zeggen heeft: bestuurders, managers, professionals, politici. Als er een kwestie onder de hamer ligt die impact heeft op iemands leven, kan zwijgen zwaar zijn en enorme irritatie opwekken. Zeker als de toehoorder het idee heeft dat zijn belang geen of verkeerde aandacht krijgt. Is het mogelijk om de rollen om te draaien en een gesprek te voeren waarin de politiek luistert en de burger spreekt?

De auteurs van dit artikel bogen zich in 2013 en 2014 over deze en andere vragen. Dit gebeurde in de studiegroep ‘Publieke dialoog’, die door Erik Boers van het Nieuwe Trivium in het leven was geroepen. Vanuit hun gedeelde onvrede over de wijze waarop gesprekken in de publieke ruimte vorm krijgen, onderzochten zij welke bijdrage het socratisch gesprek zou kunnen leveren aan de bezinning op maatschappelijke kwesties. Een van de ideeën op grond van de ervaringen met publieke bezinning was het inrichten van een binnen- en buitenring. Dat wat begon als een praktische ingreep om meer mensen toe te kunnen laten, bleek onverwachte fundamentele kwesties naar voren te brengen. In dit artikel staan we, aan de hand van de experimentele workshop ‘publieke dialoog’ tijdens de Socratische Landdag, stil bij twee van deze kwesties.

Figuur Publieke beraadskamer ©Wing, 2015

Casus: Voorzitter WMO-raad

We starten de publieke dialoog [zie toelichting 1] gezamenlijk. Na het uitwisselen van associaties rondom het thema ‘Verantwoord burgerschap’ kozen we voor de volgende onderzoeksvraag: ‘Is verantwoord burgerschap eigenbelang?’ Hierna installeerden we de binnen- en buitenring, waarna we met de binnenring het onderzoek vervolgden [zie toelichting 2]. De casus die gekozen werd om richting een antwoord op de onderzoeksvraag te komen, was de volgende:

Tot aan mijn pensionering was ik voorzitter van een welzijnsstichting. Toen ik door de wethouder van de gemeente waarin ik woon, gevraagd werd om voorzitter van de WMO-raad (Wet Maatschappelijke Ondersteuning) te worden, voelde ik me gevleid. Ik zag een mogelijkheid om invloed uit te kunnen oefenen in mijn woonplaats. Toch twijfelde ik. Moet ik nu wel mijn vrije tijd aan zo’n voorzitterschap geven. En, als ik ja zeg, doe ik dit dan omdat ik iets wil betekenen, of enkel omdat ik mij gevleid voel? Ik heb uiteindelijk ja gezegd tegen het aanbod.

De deelnemers in de binnen- en buitenring verplaatsten zich in deze situatie aan de hand van de volgende denkvraag: ‘Op het moment dat de wethouder je vraagt om voorzitter te worden van de WMO-adviesraad, wat zou jij dan (in alle oprechtheid) voelen, denken en doen?’ De toeschouwers in de buitenring werd gevraagd mee te denken, maar hun oordeel en afwegingen kwamen niet aan de orde. Ook tijdens de daaropvolgende stap essenties dacht de buitenring mee, maar kwamen niet aan het woord. Hieronder de antwoorden die de binnenring op de oorspronkelijke onderzoeksvraag formuleerden:

Is verantwoord burgerschap eigenbelang?

Ja, omdat ik mijn opvattingen breed neer kan leggen. Ja, omdat ik ervoor kan zorgen dat de samenleving prettiger wordt. Ja, want eigenbelang is de motor om het grotere belang te dienen. Nee, want het is mijn wens om invloed uit te oefenen op een systeem dat eigenbelang overstijgt.

Pas bij het formuleren van een maatstaf [zie toelichting 4], kwam de buitenring ook aan het woord.

Wat is de Maatstaf?:

Verantwoord burgerschap is met kennis van zaken een zoekproces naar afwegingen aangaan zonder hierbij door te schieten naar eigenbelang.

Kwestie 1: Vrijmoedig spreken

Met een binnen- en buitenring krijgt de socratische gespreksdeugd vrijmoedigheid [zie toelichting 3] extra aandacht. De strikte wijze waarop wij de splitsing tussen een spreekrecht en een luister- en zwijgplicht handhaafden, sluit aan bij de gebruikelijk gang van zaken in het publieke domein. Tijdens deze publieke dialoog kregen de deelnemers in de binnenring het recht om te spreken; de deelnemers in de buitenring kregen de plicht om te luisteren en te zwijgen. Net als in het echte leven in de politiek.

Deze opsplitsing gaat echter voorbij aan de integriteit van vrijmoedigheid. Vrijmoedigheid als deugd verwijst immers naar het vermogen om zelf af te wegen wanneer te spreken en te zwijgen. Luisteren was geen verplichting die Socrates zijn omstanders ooit oplegde. Hoewel hij omstanders niet uitnodigde om te spreken, weerhield hij ze er niet van iets te zeggen. Hij leek te vertrouwen op hun deugdzame houding tot vrijmoedig spreken. Vrijmoedigheid is een deugd die niet kunstmatig op te splitsen is in een recht tot spreken en een plicht tot zwijgen. Wil dit zeggen dat het installeren van een binnen- en buitenring de deugd vrijmoedigheid buiten spel zet? Of wil het zeggen dat de authentieke frustratie, waaraan verschillende deelnemers aan de dialoog uiting gaven, vrijmoedigheid juist op scherp zet?

Kwestie 2: Oordeelsvermogen van de toeschouwer

De opzet met een binnen- en buitenring introduceert in het socratisch gesprek de aanwezigheid van een publiek. Enkele deelnemers uit de buitenring vonden het niet alleen frustrerend maar ook irritant om alleen maar te mogen luisteren en geen zinvolle bijdrage aan het gesprek te mogen leveren. Zij voelden zich in een ‘minderwaardige’ positie geplaatst. Dit staat in schril contrast met de hoogwaardige positie die de oude Grieken aan de toeschouwer gaven. Wat was dat voor een rol?

De dialogen die Socrates voerde, waren meestal één-op-één-gesprekken. Het waren echter nooit gesprekken achter gesloten deuren in een intieme ruimte. Er stonden altijd omstanders bij. Dat de rol van toeschouwer bij de Griekse filosofen in hoog aanzien stond, blijkt uit het volgende citaat: Het leven … is als een jaarmarkt, waarheen sommigen zich begeven om aan wedstrijden mee te doen, anderen om handel te drijven, maar de besten als beschouwers. Pythagoras (Diogenes Laërtius VIII.8)

Als een toeschouwer naar een voorstelling kijkt, maakt hij deel uit van het publiek, oftewel van een wereld die aan ons allen gelijk verschijnt (Arendt 1971:131). De toeschouwer representeert de kritische houding van iemand die op afstand het geheel kan overzien. Nu is de rol van toeschouwer tijdens een publieke dialoog een bijzondere. De toeschouwer representeert in het socratisch gesprek de beweging van het concrete doen naar het algemene oordeel. Hij overziet de gehele voorstelling op afstand en kan daardoor de onderliggende betekenis ervan doorzien.

Socrates was erop gericht zijn gesprekspartner zo dicht mogelijk bij het moment van onderscheid maken te brengen. Dit moment, dat voorafgaat aan het oordelen, bevindt zich in het socratisch gesprek in het hittepunt van een concrete situatie. De gespreksleider en deelnemers aan het gesprek vragen de voorbeeldgever naar het waarom van diens gedachten en handelingen om zich vervolgens in de concrete situatie te kunnen verplaatsen. De hoofdrolspeler in het hittepunt (tijdens de dialoog de voorbeeldgever) zit in het verhaal en is onvoldoende in staat om het geheel te overzien. Toeschouwers daarentegen bezitten dit vermogen wel en zijn daarom in staat over de kwestie te oordelen. Om de logos [zie toelichting 4] achter het handelen aan de oppervlakte te krijgen, is het dus van belang dat er toeschouwers zijn die meedenken. Het verwarrende aan Socrates is dat hij aan de omstanders nooit vroeg wat hun oordeel was.

Volgens de socratische traditie betrokken wij de toeschouwers in de buitenring nauwelijks, we gaven ze vooral een passieve rol. Hiermee gingen wij voorbij aan het actieve oordeelsvermogen van een toeschouwend publiek. De reflecterende buitenring gaf ons het waardevolle inzicht dat een betrokken publiek heel goed in staat is om zijn eigen voor-oordeel of eigenbelang tijdens de dialoog te overstijgen in een publieke maatstaf.

Opbrengst van de Socratische Landdag

De publieke dialoog op de Socratische Landdag draaide om de rol van de toeschouwer. Wat kan een publiek toevoegen aan de dialoog, en hoe kan de dialoog in dienst staan van het publiek? Om een publieke dialoog te houden die van waarde is voor de politiek zal het oordeel van binnen- en buitenring geoogst moeten worden. Het afwisselen van spreken, luisteren, zwijgen en reflecteren creëert de ruimte om tot dit weloverwogen oordeel te komen. Vooralsnog blijft het een open vraag hoe de gevonden maatstaf in de politieke praktijk een rol van belang kan gaan spelen.

Een idee dat ontstond tijdens de Socratische Landdag was om dit te doen door de mensen die het normaal gesproken voor het zeggen hebben te laten luisteren naar hen die normaliter worden geacht te luisteren.

De buitenring zou impact moeten hebben op de binnenring. Wat als de buitenring de essentie formuleert op basis van de dialoog in de binnenring? Wat als de buitenring de essenties ordent richting een publieke maatstaf? En dan vervolgens aan de binnenring de ruimte geeft om de betekenis van die maatstaf voor hun toekomstige handelen te laten formuleren.

Reflectie van de deelnemers aan de publieke dialoog tijdens de Socratische landdag

Het beeld van een omgekeerde raad kwam naar boven: politici die in de buitenring reflectief luisteren, en burgers die in de binnenring spreken. De partijpolitiek zou kort buitenspel staan, en dat wat de daadwerkelijk betrokkenen ervaren zou centraal komen te staan. De uitdaging is om in samenspraak publieke maatstaven te vinden en bij te schaven op zodanig wijze dat deze richtinggevend zullen zijn voor toekomstig handelen. Door op deze wijze te spreken zou de vrijmoedigheid kunstmatig gesplitst worden, en het oordeel gedwongen worden uitgesteld, maar als hard spreken en snel oordelen de conventie is, dan is het misschien nog niet zo gek om de wereld eens opzettelijk om te keren.

Toelichting 1: Publieke dialoog

De publieke dialoog is een variant van het socratisch gesprek, ontwikkeld voor gesprekken in de publieke ruimte. Het publieke van de dialoog verwijst o.a. naar:

1. Het gaat over een prangend of lastig vraagstuk van maatschappelijk belang
2. De deelnemers aan het gesprek zijn betrokken bij het vraagstuk vanuit verschillende en veelal tegenstrijdige belangen
3. De dialoog is een bezinnend gesprek over een of meerdere publieke maatstaven, die dienen als opmaat voor toekomstige besluitvormingsprocessen
4. De inzichten van de dialoog zijn toegankelijk voor het publiek in de vorm van bijvoorbeeld een gemeenschappelijk communiqué of door de aanwezigheid van publiek tijdens de dialoog

Toelichting 2: Praktijkwijzer publieke dialoog

Tijdens de Socratische Landdag hebben we het volgende stappenplan gevolgd. Het thema was Verantwoord Burgerschap.

Stap 1: Kennismaking

Stap 2: Onderzoeksvraag

Uitwisselen op welke wijze deelnemers zich betrokken voelen bij het thema en welke vragen dit oproept.

(installeren binnen- en buitenring)

Stap 3: Inventariseren casus

De deelnemers uit de binnenring schetsen en praktijkervaring waarin de vraag speelde.

Stap 4: Onderzoeken casus

Tegen welke achtergrond speelt de casus zich af en welk cruciaal moment komt erin voor. De voorbeeldgever beantwoordt de volgende vragen over het cruciale moment:

a) Welke gevoelens speelden op dat moment?

b) Welke gedachten gingen door je heen?

c) Wat deed je op dat moment?

d) Wat is dus je kernbewering met betrekking tot de onderzoeksvraag?

Stap 5: Verplaatsen binnen- en buitenring

Zowel de binnenring als de buitenring verplaatsen zich in de situatie van de voorbeeldgever door antwoord te geven op vraag 4a t/m d. De deelnemers in de binnenring vragen aan elkaar op grond van welke redenen zij tot deze kernbewering komen.

Stap 6: Essentie

Dit alles gehoord hebbende nemen zowel de deelnemers in de binnenring als die in de buitenring de tijd om voor zichzelf antwoord te geven op de vraag waar het in deze kwestie om draait.

Stap 7: Maatstaf

De deelnemers in de binnenring brengen ordening aan in de essenties van zowel deelnemers uit de binnen- als de buitenring, zonder dat de buitenring hierop een toelichting kan geven. Wat tekent zich af aan gedeelde visie over de kwestie? Waar zitten de verschillen?

(opheffen binnen- en buitenring)

Stap 8: Reflectie

Wat gebeurt er tijdens een publieke dialoog? Wat is de waarde van een binnen- en buitenring?

Toelichting 3: Vrijmoedigheid

Socrates: “Ik weet dat iemand die wil uitmaken of een ziel al dan niet correct leeft, over drie eigenschappen moet beschikken: kundigheid, sympathie en vrijmoedigheid. Onze beide gasten, Gorgias en Polus zijn verstandige mensen en ook vrienden van me, maar ze zijn niet vrijmoedig genoeg en te bedeesd om me vrijuit de waarheid te zeggen.” (Gorgias 486b)

Socratische vrijmoedigheid is een vorm van waarheidsspreken waarin de spreker aan zichzelf verschijnt en door anderen erkend wordt als iemand die de waarheid spreekt (Foucault 1984:20). Vrijmoedigheid in een socratisch gesprek is een deugd die draait om weten wanneer te zwijgen, reflectief te luisteren en wanneer te spreken.

Toelichting 4: Publieke maatstaf

Tijdens een dialoog gaan deelnemers op zoek naar logos in drie opzichten (Kampers & Ruiter 2015:61):

1^e de reden of verklaring van iets;

2^e de maatstaf of norm om zo’n reden te beoordelen;

3^e de basis of het principe op grond waarvan je die norm of maatstaf toepast.

Tijdens een socratisch gesprek komen met name de eerste en derde betekenis van logos naar voren; tijdens een publieke dialoog ligt de nadruk op de tweede betekenis van logos. Het komen tot rationeel gefundeerde maatstaven die richtinggevend zijn voor toekomstig handelen, is een belangrijke beweging in de publieke dialoog.

Dr. ir. Dorien Brunt (ontwikkelingssocioloog en partner bij Wing), Andert Loman Ma (zelfstandig praktiserend filosoof) en Saskia van der Werff Ma Msc (filosoof/bedrijfskundige, wijsgerig gesprekleider bij Creathos) zijn medeauteurs van het binnenkort te verschijnen boek ‘Publieke bezinning; Socratische dialogen over maatschappelijke vraagstukken’, uitgeverij ISVW.

Literatuur

Arendt, H. (1971) The life of the mind waarvan deel I vertaald in Denken (Zoetermeer: Klement 2014).

Diogenes Laërtius Leven en leer van beroemde filosofen vertaald door R. Ferwerda (Budel: Damon 2008).

Foucault, M. (1984) Le courage de la vérité; Le gouvernement de soi et des autres II. Cours au College de France vertaald in De moed tot waarheid (Amsterdam: Boom 2011).

Kampers, R. en Ruiter, J.E. (2015) Filosoferen aan de keukentafel; Recepten voor een goed gesprek (Schiedam: Scriptum).

Co-referaat (1): Van buiten naar binnen en van plichten en rechten, Hein Hoek

Ik heb om deze ervaring óf primair vanuit het politieke bedrijf, óf vanuit de socratische dialoogmethode te bekijken gekozen voor het laatste. Want mij intrigeerde vooral het spreekrecht van de binnenring versus de luister- en zwijgplicht van de buitenring, plus de afwezigheid van het begrip reflecteren in het rijtje luisteren, spreken, zwijgen.

Het vormen van een buitenring met vooral een luisterende taak is een bekende methode om meer deelnemers te laten deelnemen. De buitenring krijgt een specifieke opdracht om de binnenring waar te nemen, om in een meta-modus te zitten. Die specifieke opdracht moet voor de buitendeelnemers wel de moeite waard zijn, willen ze niet afhaken als de dialoog binnen niet zo spannend is: de buitenring krijgt een uitgestelde beloning, een belofte voor een socratisch hiernamaals. Dit kan zijn, zoals in de workshop werd voorgesteld, een observatie of ordening die een impact heeft op de binnenring, die daar vervolgens mee aan de slag moet. En de toeschouwer kan inderdaad oordelen en overzien.

Het idee om de ringen te scheiden in doelgroepen met verschillende belangen is nieuw en intrigerend, zeker als het onderscheid is de burger versus de overheid (politicus, ambtenaar, deskundige).

De politiek kent de begrippen spreekrecht en inspreken: de politici spreken en de burger mag af en toe en streng gereglementeerd (in-)spreken en verder vooral luisteren. Spreken wordt als het hoogste goed gezien en luisteren is voor de minkukels, zo luidt de niet-uitgesproken opvatting. De burger moet voorts zwijgen!

In deze context zijn kreten als zwijgplicht, luisterplicht en spreekrecht wellicht geaccepteerde begrippen; in een socratische dialoog vind ik dit een wonderlijke opvatting. En dat kraste behoorlijk. Maar niet het feit dat ik als buitenringer niet tussenbeide mocht komen, dat ik niet zelf kon beslissen over “vrijmoedig spreken”. Dat is ongemakkelijk, maar zeer leerzaam om te ondergaan.

En dat is de overstap naar het volgende punt: De “publieke dialoog” is een vorm van socratisch gesprek met alle ‘stakeholders’ over een maatschappelijk ter zake doende kwestie. Maar het is niet een kunstje om, door de overheidsvertegenwoordigers in de buitenring te zetten, ze hun zwijg- en luisterplichten inprenten en onmondigheid te laten ervaren. En ook nog te moeten luisteren naar burgers in de binnenring, die kletsen over zaken waar ze geen verstand van hebben. Door ze tegenover elkaar te plaatsen neemt begrip niet toe.

Toch is de formule van buiten- en binnenring zeker goed toepasbaar. Je moet dan wel alle ‘stakeholders’ goed mengen en de formule een paar keer toepassen, zodat alle deelnemers, ongeacht hun doelgroep, daadwerkelijk de ervaring van luisteren/zwijgen en spreken hebben ondergaan. Gezamenlijk de frustratie ondergaan van te moeten zwijgen brengt de doelgroepen zelfs dichter bij elkaar. Maar voordat je op dit gewenste niveau van publieke dialoog bent aangekomen zal je alle ‘stakeholders’ eerst aan een “normaal” socratisch gesprek moeten wennen.

Is dit bereikt, dan is deze vorm van publieke dialoog een puike methode om begrip voor de ander en voor de kwestie te wekken.

Co-referaat (2): Principes van het politieke bedrijf, Ferrie Veen

Het alledaagse politieke bedrijf in de westerse wereld steunt feitelijk op een drietal principes: [1] macht moet op een eerlijke wijze tot stand komen, [2] mensen kunnen politicus worden via vrije verkiezingen, en [3] meningen en ideologie vormen de inhoud van debat en besluitvorming. Dit wordt wel eens het M-3-model genoemd.

De socratische binnen-/buitenringmethode raakt direct aan deze drie democratische werkprincipes. Want de macht moet zich kunnen verantwoorden, het laat zien dat ook een kiezer politicus kan worden, en zowel politici als de kiezer hebben meningen en standpunten over de keuzes van waarden met de daarbij horende praktische oplossingen. Nu is het politieke bedrijf zelf via wetgeving en bureaucratisering ook een gespecialiseerd vak geworden. Immers, politici worden vandaag de dag daadwerkelijk beoordeeld op bovengenoemde drie principes van machtshantering, menselijkheid en meningsvorming. Hier doet zich een immense spanningsbron voor: enerzijds is daar de harde tucht van wetten en regelgeving, anderzijds de absolute noodzaak om de drie politieke principes van dag tot dag in de democratische en effectieve praktijk te brengen.

Welaan, de socratische binnen-/buitenringmethodiek is een direct ingrijpende confrontatie met de drie bovengenoemde principes. Want … de politicus leert hoe de macht ervaren wordt, de kiezer leert dat politiek ook een morele kunde is, en dat elk politiek gesprek ook een ideologische keuze met zich meebrengt.

Dat alles betekent dat met deze socratische gespreksmethodiek iedereen het dagelijkse politieke bedrijf met zijn drie facetten kan ervaren, begrijpen, leren en … verbeteren.